تاریخچه نوروز در آذربایجان

نوروز به عنوان جشنی ملی و دینی در کشور آذربایجان مانند ایران و برخی از کشورهای منطقه، همچون سنتی دیرینه در آغاز بهار جشن گرفته می شد. با وقوع انقلاب سوسیالیستی در اکتبر1917، به مرور برخی از جمهوری های منطقه قفقاز و آسیای میانه تحت سلطه شوروی در آمدند. طی فراز و نشیب هایی که از سال 1911 در آن منطقه اتفاق افتاد و منطقه آذربایجان ضمیمه خاک شوروی شد.

در مارس 1918 حزب مساوات در باکو دست به قیام مسلحانه زدند و دو ماه بعد در تاریخ 27 مه 1918 شهر تفلیس و بعد شهر گنجه را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند و نام حکومت خود را جمهوری آذربایجان نام نهادند. با به وجود آمدن بحران های سیاسی و اقتصادی، این حکومت در 28 آوریل 1920 با اشغال شوروی سقوط کرد و کمیته انقلاب به رهبری نریمان نریمانف، که تحت حمایت حزب کمونیست شوروی بود، اعلام حاکمیت کرد و نام آن حکومت خود را «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان» نهاد.

تاریخچه نوروز در آذربایجان

در طول دوران حکومت کمونیستی، نوروز به عنوان جشن ملی و مذهبی، فراز و نشیب بسیاری را به خود دید. در ابتدای دوران کمونیسم در شوروی، برگزاری جشن نوروز در آذربایجان از طرف بلشویک ها مجاز شمرده شد. اما به تدریج به خاطر ماهیت ضددینی حکومت شوروی، از سال 1928 مراسم نوروز به دلیل این که مراسمی مذهبی به شمار می آمد توسط حکومت دچار محدودیت هایی  گردید و در 5 دسامبر 1936 به طور کامل ممنوع شد.

پس از مرگ استالین به تدریج محدودیت ها از جشن نوروز برداشته شد. از سال 1967 به بعد جشن نوروز با عنوان جشن بهار اجازه اجرا یافت اما این مجوز سه سال بیشتر نپایید و از سال 1970 دوباره برگزاری نوروز یا همان جشن بهار، ممنوع شد. از سال 1985 و با قدرت رسیدن میخائیل گورباچف، و با اتخاذ سیاست های گلاسنوست (فضای باز سیاسی) و پرسترویکا (اصلاحات اقتصادی) مردم توانستند جشن های 21 مارس را این بار نه با اسم جشن بهار بلکه با نام سنتی آن یعنی نوروز جشن بگیرند.

پس از استقلال جمهوری آذربایجان برای بار دوم در سال1991، جشن نوروز به عنوان جشنی ملی به رسمیت شناخته شد که همه ساله از 20 مارس شروع شده و تا پنج روز که تعطیل رسمی است ادامه می یابد.

عید نوروز در باکو

از آیین های دیگر نوروزی در جمهوری آذربایجان خانه تکانی است که در روزهای قبل از عید، همچون ایران با کمک همه اعضای خانواده انجام می شود. هر خانه باید در روزهای نوروز برای مهمان های سرزده آماده باشد. در گذشته مردم از سبزه سبز کرده خود سمنو درست می کردند. سمنو را نیز«اصفهان حلواسی» یا حلوای اصفهان می نامند.

در هفته پیش از نوروز جنب و جوش زیادی در شهر باکو به چشم می خورد. نرده ها و تیرهای چراغ برق را رنگ می کنند. میدان های شهر گلگاری می شود. جاهای مختلف شهر چراغانی می کنند و ماکت سبزه و سمنو درست می کنند. و اکثر مغازه ها و مراکز خرید و هتل ها و مکان های توریستی خنچه درست می کنند و در ورودی شهر و مکانها می چینند. و خلاصه این که همه جا بوی تازه گی و نو بودن می دهند.

در جمهوری آذربایجان، مردم چهار چهارشنبه نزدیک به نوروز را جشن می گیرند. چهار شنبه اول را «سو چرشنبه سی» یا چهارشنه آب، دومی را «اود چرشنبه سی» یا چهارشنه آتش، سومی را «توپراق چرشنبه سی» یا چهار شنبه خاک، و چهار شنبه آخر را «یئل چرشنبه سی» یا چهارشنبه باد می گویند. این نامگذاری ها بنا به باور قدیم مردم شکل گرفته که معتقد بودند جهان از چهار عنصر آب، خاک، باد، و آتش تشکیل شده است. در «چرشنه بایرامی»، که بر خلاف ایران، سه شنبه شب ها برگزار می شود جوانان آتش روشن می کنند و دختر و پسر از روی آتش می پرند.

آداب و رسوم نوروز در باکو

رسوم دیگری هم در گذشته میان مردم شایع بوده است که الان بیشتر به صورت نمایشی وجود دارد. یکی از این رسوم اصطلاحا «کاسا و کچل» نام دارد. کاسا (کوزه) نماد بهار است که لباس سبز می پوشد و کلاه سبز بر سر می گذارد و کچل نماد زمستان است که لباس آبی پوشیده و سر طاس اش نمادی از بی باری زمستان است. این دو برای هم رجز می خوانند و همراه با رجز خوانی این دو برای هم موسیقی نواخته می شود و تماشاگران دست می زنند و می رقصند. کاسا، در رجز خوانی پیروز می شود و بعد هر کدام از تماشاچیان هدیه ای به او می دهند و در آخر هم برای مردم در نوروز دعا خوانده می شود و مراسم به اتمام می رسد.

از دیگر رسوم مردم آذربایجان در نوروز، مراسمی است که اصطلاحا به آن «پاپاق آتماق» می گویند. پاپاق در ترکی به معنای کلاه است و این اصطلاح به معنای کلاه گردانی است. در این مراسم بچه ها کلاه به دست می گیرند و به در خانه همسایه ها می روند و همسایه ها در کلاه آن ها شیرینی هایی مثل شکربوره و شکلات و سیب می گذارند. فالگوش ایستادن که به آن «گولاخ فالی» می گویند هم در بین دختران در آذربایجان جاری است. دخترکان مخفیانه به سخنان همسایه گوش می دهند و بعد به مادرشان می گویند که شنیدم همسایه به فرزندش می گفت برو و چراغ ها را روشن کن. بعد دخترک از مادرش تعبیرش را می پرسد و مادر به او می گوید که سال آینده با روشنایی شروع خواهد شد.

سفره نوروزی آذربایجانی ها با سفره نوروزی ایرانی ها تفاوت دارد

در روز اول عید نیز رئیس جمهور در بولوار شهر یا ایچری شهر آغاز نوروز را به صورت رسمی اعلام می کند. و از این روز، جشن ها، فستیوال های موسیقی سنتی در قسمت های توریستی شهر و در دو نوبت صبح تا ظهر و ظهر تا عصر برگزار می شود.

و از کوچک تا بزرگ، لباس نو می پوشاند و در این مراسم ها شرکت می کنند. و در این محل مراسم، غذاهای محلی و انواع کباب ها طبخ می شود. و در غرفه هایی انواع صنایع دستی شهرهای باکو و شیرنیجات و مرباجات آن در معرض بازدید می گذارند.

بعدازظهر روز آخر اسفند یا بیستم مارس، روز پیش از نوروز، گورستان های باکو مملو از کسانی است که به تعداد رفتگانشان، سینی های سمنو در دست دارند. بر روی بعضی گورها دو یا سه سینی سبزه گذاشته شده که نشانه این است که خانواده های چندی از خویشان آنجا حضور یافته اند. منظره گورستان در این روز حیرت انگیز است، گویی آذری ها مردگان خویش را نیز در جشن نوروز شرکت می دهند.

در شب پیش از نوروز همه افراد خانواده، در خانه یکی از بزرگترها جمع می شوند و شام را با هم می خورند. مهمترین و اصلی ترین خوراک نوروزی در آذربایجان ماهی است که باید حتماً سر سفره باشد. روی سر ماهی حلقه ای قرار می دهند که آن را باید بزرگترین دختر دم بخت خانواده در انگشت خود کند. براساس باورهای مردم، این کار دختر را خوشبخت می کند.

سفره نوروزی آذربایجانی ها با سفره نوروزی ایرانی ها تفاوت دارد و در زمان حاضر در آن هفت سین، هفت شین یا هفت میم وجود ندارد اما هر کدام از اجزا آن معنی خاصی دارد.

شیرینی هایی مثل شکربوره، پاخلاوا (باقلوا)، و شور گوگال هم توسط مردم آذربایجان پخته و مصرف می شود. شکر بوره که معروف ترین شیرینی آذربایجان است از بادام، شکر، دانه هل، گندم، تخم مرغ، خامه ترش، کره، شیر، و خمیر تشکیل شده که درون فر گذاشته و پخته می شود.

پاخلاوا دیگر شیرینی معروف مردم آذربایجان است که از گردو، کره، تخم مرغ، گندم، شکر، گلاب، زعفران، و بادام تشکیل شده است.  

شکر بورا و باقلوا در محیط های عمومی شهر باکو، به همراه چای هم سرو می شود.

از آیین های دیگر نوروزی در جمهوری آذربایجان خانه تکانی است